Διπλωματική εργασία για το Master’s πρόγραμμα Social Ecological Resilience for Sustainable Development.
2021, Stockholm Resilience Center
Χρήστος Βρεττός
Περίληψη
Εισαγωγή
Οι αλληλο-τροφοδοτούμενες κοινωνικές και περιβαλλοντικές κρίσεις του 21ου αιώνα απαιτούν μία νέα θεώρηση της «βιώσιμης ανάπτυξης». Μία μετάβαση από ένα ενεργειακό σύστημα με βάση τα ορυκτά καύσιμα προς ένα σύστημα βασισμένο σε ΑΠΕ, χωρίς μία αναθεώρηση των δομικών σχέσεων εξουσίας, δεν μπορεί να θεωρηθεί βιώσιμη. Υπό μία αναπτυσσόμενη οικονομία (με βάση το ΑΕΠ) οι ΑΠΕ δεν μπορούν να εκτοπίσουν τα ορυκτά καύσιμα, μόνο να προστεθούν στην συνολική ισχύ του ενεργειακού μείγματος (York and Bell, 2019). Οι εκτεταμένες περιβαλλοντικές καταστροφές και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που παρατηρούνται στις παγκόσμιες αλυσίδες εμπορίου τεχνολογιών ΑΠΕ (Mastini et al., 2021), αποτελούν ακόμη έναν λόγο να παραμείνουμε κριτικοί απέναντι σε μία τεχνοκρατική προσέγγιση απέναντι στις φλέγοντες κρίσεις του σήμερα.
Μία μετα-αναπτυξιακή προσέγγιση της οικονομίας[1] αποσκοπεί στην δημιουργία ενός οικονομικού μοντέλου που θέτει ως προτεραιότητα την κοινωνική ευημερία και ισότητα (και όχι το ατομικό κέρδος) δίνοντας παράλληλα έμφαση στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Αναγνωρίζοντας πως η καπιταλιστική οικονομική ανάπτυξη υποδαυλίζει την κοινωνική ανισότητα και την κλιματική και περιβαλλοντική κρίση, η μετα-αναπτυξιακή θεωρία προτείνει ένα οικονομικό μοντέλο με ποικίλους στόχους (π.χ. καταπολέμηση της φτώχειας, ισότητα, έμφαση στην κοινότητα και στην ατομική ενδυνάμωση, επανασύνδεση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον).
Στην παρούσα διπλωματική διερευνώ το αν και κατά πόσο οι ενεργειακές κοινότητες στην Ελλάδα συνάδουν με ένα εργαλείο που συνάδει με ένα μετα-αναπτυξιακό κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο. Αξιοποιώντας την πιο επίκαιρη βιβλιογραφία πάνω στην μετα-αναπτυξιακή θεωρία (Göpel, 2016; Rommel et al., 2018; Parrique, 2019; Hickel, 2020; Hinton, 2020a; Mastini, et al, 2021) έφτιαξα ένα θεωρητικό πλαίσιο (framework) που αποτελείται από 30+ κριτήρια βάσει των οποίων μπορεί κάποιος να αξιολογήσει το αν και κατά πόσο μία καινοτόμα πρωτοβουλία (όπως μία ενεργειακή κοινότητα) λειτουργεί με τρόπο που συνάδει με μία μετα-αναπτυξιακή προσέγγιση.
[1] Μία χρήσιμη εισαγωγή στην μετα-ανάπτυξη (degrowth/post-growth) μπορείτε να βρείτε στο εξής paper: Hickel, J. 2020. What does degrowth mean? A few points of clarification. Globalizations 0(0):1–7.
Αποτελέσματα
Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος / [Creation of Shared Visions and Meaning]
Για να οργανωθεί μία ομάδα συστηματικά προς μία μετα-αναπτυξιακή κατεύθυνση θα πρέπει να συνδιαμορφωθεί ένα συγκεκριμένο όραμα που προσβλέπει στην κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα, και το οποίο διέπει όλους τους στόχους και δράσεις της ομάδας. Αυτό το όραμα θα κοινωνείται όχι μόνο στα μέλη της ομάδας, αλλά και στο ευρύ κοινό. Η ομάδα θα εκπαιδεύει επίσης συστηματικά τα μέλη της ώστε να καλλιεργηθεί μία εις βάθος κατανόηση της κοινωνικο-περιβαλλοντικής βιωσιμότητας.
Ενδυνάμωση και Καινοτομία / [Actor Empowerment and Innovative Learning]
Η ομάδα θα καλλιεργεί στα μέλη της νέες γνώσεις και δεξιότητες ιδιαίτερα με γνώμονα την αυτάρκεια (σε επίπεδο ομάδας αλλά και ατομικό). Η ομάδα θα συμμετέχει σε πολιτικές διαδικασίες και θα ενθαρρύνει/ενδυναμώνει τα μέλη της ώστε να συμμετέχουν και αυτά στα κοινά. Μέσω ενός συνεχή πειραματισμού η ομάδα θα δοκιμάζει νέες τεχνολογίες, τρόπους οργάνωσης και διαχείρισης και θα ανταποκρίνεται έτσι δυναμικά σε αλλαγές στο περιβάλλον της.
Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή / [Transformation of Resource Flows]
Μία μετα-αναπτυξιακή πρωτοβουλία θα χρηματοδοτείται μόνο από πηγές που συνάδουν με ένα μετα-αναπτυξιακό οικονομικό μοντέλο (άρα π.χ., μέσω ιδιο-χρηματοδότησης και όχι μέσω δανείου από συστημική τράπεζα). Θα αναδιανέμει τα κέρδη της ανάμεσα στα μέλη της και ιδιαίτερα σε ποικίλους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς στόχους. Θα αποσκοπεί στην απόλυτη μείωση του υλικού και ενεργειακού αποτυπώματός της. Θα χρησιμοποιεί την τεχνολογία με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο (π.χ., ορθή χωροθέτηση έργων ΑΠΕ). Τέλος, θα στοχεύει στην δημιουργία καλοπληρωμένων αλλά και βιώσιμων θέσεων εργασίας, αποσκοπώντας παράλληλα σε ένα δίκαιο καταμερισμό της εργασίας, καθώς και στην απόλυτη μείωση των συνολικών ωρών εργασίας, ενθαρρύνοντας την τέχνη, την ψυχαγωγία και άλλες μορφές αυτοπραγμάτωσης.
Δημοκρατική Διαχείριση και Διακυβέρνηση / [Democratic Control and Governance]
Στην διαχείριση και διακυβέρνηση της πρωτοβουλίας θα συμμετέχουν αμεσο-δημοκρατικά όλα τα μέλη της. Η πρωτοβουλία θα ενθαρρύνει τον πλουραλισμό μέσω μίας συνεχούς ζύμωσης ιδεών. Θα δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην συμπερίληψη μη-προνομιούχων και ευάλωτων κοινωνικών ομάδων που δεν χαίρουν συχνής αντιπροσώπευσης στην δημόσια σφαίρα.
Δικτύωση / [Transformative Coalition Building]
Η πρωτοβουλία θα δικτυώνεται με άλλες πρωτοβουλίες με παρόμοιο/ανόμοιο ιδεολογικό πρόσημο και τομέα εργασίας, ώστε να διαμορφώνει δίκτυα αλληλο-υποστήριξης. Μέσω αυτής της δικτύωσης η πρωτοβουλία σταδιακά αποκτά μία (σχετική) ανεξαρτησία από θεσμικούς παράγοντες (π.χ., συστημικές τράπεζες). Τέλος η πρωτοβουλία βρίσκεται σε επαφή με άτομα/οργανισμούς/ομάδες που μπορούν να λειτουργήσουν ως συνδετικοί κρίκοι ανάμεσα στην πρωτοβουλία και σε διαθέσιμους πόρους/νέες επαφές κλπ.
Από μία Ποιοτική σε μία Ποσοτική Προσέγγιση
Τα παρακάτω κριτήρια επιτρέπουν σε κάποι@ ερευνητ@ να αξιολογήσει ποσοτικά το αν και κατά πόσο μία πρωτοβουλία συνάδει με ένα μετα-αναπτυξιακό κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο. Τα κριτήρια μπορούν να απαντηθούν με ένα απλό Ναι/Όχι καταλήγοντας σε μία τελική βαθμολογία. Μπορεί να δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα σε μία από τις 5 κατηγορίες (π.χ. Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος) ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο δραστηριοποιείται μία Χ πρωτοβουλία
Δύο παραδείγματα:
- Μία ενεργειακή κοινότητα στη Θεσσαλονίκη πληροί 26/32 κριτήρια (ή 81,3%) οπότε γενικά συνάδει με ένα μετα-αναπτυξιακό κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο, αλλά στην κατηγορία «Δημοκρατική Διαχείριση και Διακυβέρνηση» πληροί 0/3 κριτήρια, γεγονός που διακυβεύει την φερεγγυότητά της ως μία ουσιαστικά ανοιχτή και δημοκρατική πρωτοβουλία.
- Μία νεοσύστατη πρωτοβουλία ‘library of things / sharing economy’ σε επίπεδο γειτονιάς στις Σέρρες, πληροί μόνο 10/32 κριτήρια, κυρίως όσα αφορούν στην κατηγορία «Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος», αλλά με εξωτερική υποστήριξη μπορεί σταδιακά να αυξήσει το εύρος των δραστηριοτήτων της.
Κριτηρια
Τα παρακάτω κριτήρια είναι μία μη-δεσμευτική καταγραφή του τι συνιστά ένα post–growth transformation. Ενθαρρύνεται κάθε ερευνητ@, πολιτικός ιθύνων και υπόλοιπα ενδιαφερόμενα μέρη, να χρησιμοποιήσουν αυτό το θεωρητικό πλαίσιο ως μία αφετηρία, που μπορεί να τροποποιηθεί/απλοποιηθεί/να γίνει πιο πολύπλοκο κλπ, ώστε να ταιριάζει καλύτερα στις συνθήκες που χαρακτηρίζουν την υπό μελέτη πρωτοβουλία.
| Κατηγορια Μετα-Αναπτυξιακου Δυναμικου | Κριτηρια Μετα-Αναπτυξιακου Δυναμικου |
|---|---|
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Οι στόχοι της πρωτοβουλίας διαθέτουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Υιοθετεί εναλλακτικούς μετρητές πέρα από το ΑΕΠ, ώστε να μετρήσει την πρόοδο της προς αυτούς τους κοινωνικο-περιβαλλοντικούς στόχους; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Παραμένει πιστή στους στόχους της, ακόμα και εν όψει εξωτερικών δυσκολιών; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Καλλιεργεί στα μέλη της και στο ευρύ κοινό ένα συστημικό τρόπο σκέψης που συνδέει το περιβάλλον την κοινωνία και την τεχνολογία; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Συμπεριλαμβάνει σε αυτές τις παιδαγωγικές πρακτικές κάποιο καλλιτεχνικό στοιχείο; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Δημιουργεί χώρους για διάλογο και ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα σε ενδιαφερόμενα μέρη (πχ άλλες ΕΚΟΙΝ) όπου να γίνεται μία κριτική συζήτηση γύρω από την οικονομική ανάπτυξη; |
| Η Από-Κοινού Δημιουργία Γνώσης, Στόχων και Οράματος | Συνάδουν οι στόχοι και το όραμά της με ένα μετα-αναπτυξιακό μέλλον; |
| Δημοκρατική Διαχείριση και Διακυβέρνηση | Υπάρχουν πρωτόκολλα που να διασφαλίζουν πως η διαχείριση και η διακυβέρνηση είναι ανοιχτή, οριζόντια και δίκαιη; |
| Δημοκρατική Διαχείριση και Διακυβέρνηση | Κατά τον προγραμματισμό των δράσεών της, λαμβάνει υπόψιν τα σχόλια και τις απόψεις ατόμων χωρίς τεχνική εξειδίκευση, και ειδικά ατόμων από διαφορετικά και υποβαθμισμένα υπόβαθρα; |
| Δημοκρατική Διαχείριση και Διακυβέρνηση | Μοιράζεται πληροφορίες και δεδομένα ανοιχτά και με διαφάνεια με τα μέλη της και το ευρύ κοινό; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Μοιράζεται ανοιχτά γνώση, δεξιότητες, πόρους και άλλα εργαλεία με άλλες σχετικές πρωτοβουλίες και ενδιαφερόμενα μέρη; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Συνάδει το χρηματο-οικονομικό μοντέλο της με ένα μετα-αναπτυξιακό μοντέλο; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Διερευνάει (και προωθεί σε τρίτους) εναλλακτικά χρηματοδοτικά μοντέλα που συνάδουν με ένα μετα-αναπτυξιακό μοντέλο; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Επανεπενδύει οποιαδήποτε κέρδη της σε κοινωνικο-περιβαλλοντικούς σκοπούς (αντί προς ιδιωτικό κέρδος); |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Ενημερώνει τα μέλη της σχετικά με τη βιώσιμη διαχείριση των κερδών/οικονομιών τους; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Υιοθετεί μία κριτική στάση απέναντι στη χρήση ενέργειας και πόρων; Επιχειρεί να μειώσει το αποτύπωμά της και αυτό των μελών της; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Υιοθετεί μία κριτική στάση απέναντι στις διάφορες επιπτώσεις των διαφορετικών τεχνολογιών; (πχ τεχνολογίες ΑΠΕ) |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Επιχειρεί να ελαχιστοποιήσει το αποτύπωμά των τεχνολογιών που χρησιμοποιεί στο φυσικό περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες; (πχ πλάνο ανακύκλωσης παλιών φωτοβολταϊκών, συνεργασία με προμηθευτές με πράσινη πιστοποίηση) |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Συμβάλλει στη δημιουργία «πράσινων» θέσεων εργασίας; |
| Αναδιαμόρφωση της Διαχείρισης των Πόρων και Αναδιανομή | Προωθεί μία πιο ισορροπημένη σχέση εργασίας και ελεύθερου χρόνου, πχ μέσω του διαμοιρασμού της εργασίας; |
| Ενδυνάμωση και Καινοτομία | Διδάσκει στα μέλη της νέες δεξιότητες με έμφαση την αυτάρκεια και την καινοτομία; |
| Ενδυνάμωση και Καινοτομία | Προωθεί εναλλακτικές μορφές οικονομικής δραστηριότητας; (πχ δώρα, ανταλλακτικά παζάρια, εθελοντισμό, δανεισμό κλπ) |
| Ενδυνάμωση και Καινοτομία | Καλλιεργεί διαπροσωπικές σχέσεις και ένα αίσθημα κοινότητας ανάμεσα στα μέλη της; |
| Ενδυνάμωση και Καινοτομία | Προωθεί την καινοτομία και τον πειραματισμό; (πχ με νέες τεχνολογίες, νέα χρηματοδοτικά εργαλεία κλπ) |
| Ενδυνάμωση και Καινοτομία | Συμμετέχει και ενθαρρύνει τα μέλη της να συμμετάσχουν σε ευρύτερες πολιτικές διαδικασίες / στα «κοινά»; |
| Στρατηγική Δικτύωση | Δικτυώνεται με άλλες σχετικές ομάδες/πρωτοβουλίες; |
| Στρατηγική Δικτύωση | Δικτυώνεται με παράγοντες με πολιτική επιρροή (πχ ΕΕ ή Κυβέρνηση); |
| Στρατηγική Δικτύωση | Μπορεί να κινητοποιήσει πόρους από τα τοπικά/εθνικά δίκτυά της ώστε να συμβάλλει στη λειτουργική βιωσιμότητα του εγχειρήματος; |
| Στρατηγική Δικτύωση | Μπορεί να κινητοποιήσει πόρους από τα διεθνή δίκτυά της ώστε να συμβάλλει στη λειτουργική βιωσιμότητα του εγχειρήματος; |
| Στρατηγική Δικτύωση | Συμβάλλει στη δημιουργία νέων πρωτοβουλιών με παρόμοιους στόχους; (ή στη διεύρυνση υπαρχόντων) |
| Στρατηγική Δικτύωση | Βρίσκεται σε επικοινωνία με άτομα/ομάδες που μπορούν να λειτουργήσουν ως διαμεσολαβητές για την πρόσβαση σε χρήσιμες πληροφορίες/πόρους; |
Εστιάζοντας στις Ενεργειακές Κοινότητες στην Ελλάδα
- Κατά μέσο όρο οι 7 ενεργειακές κοινότητες που συμμετείχαν σε αυτή την έρευνα, λειτουργούν, οργανώνονται και εξελίσσονται σε μεγάλο βαθμό με τρόπο που συνάδει με ένα μετα-αναπτυξιακό μοντέλο (κατά μέσο όρο σε ποσοστό 65%).
- Παρόλα αυτά αξίζει να σημειωθεί πως οι εν λόγω ενεργειακές κοινότητες κατά μέσο όρο δεν προωθούν μία μετα-αναπτυξιακή παιδαγωγική στη δημόσια σφαίρα. Ορισμένες έχουν δηλώσει την πρόθεση να το κάνουν στο μέλλον.
- Όλες οι ενεργειακές κοινότητες χαρακτήρισαν την Δικτύωση ως βασικό εργαλείο ανάπτυξης και λειτουργικής βιωσιμότητας. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο πώς η δικτύωση μπορεί να αξιοποιηθεί και ως ακτιβιστικό αλλά και πολιτικό εργαλείο (advocacy).
- Παρά την συμμετοχή τους σε εκτενή εθνικά και διεθνή δίκτυα, οι ενεργειακές κοινότητες δεν έχουν ακόμη καταφέρει να κινητοποιήσουν πόρους από τα δίκτυά τους, εν μέρει επειδή είναι νεοσύστατες και ακόμα διευθύνουν τις εσωτερικές τους λειτουργίες και δεν έχουν επενδύσει στην εξωστρέφεια.
Επίσης, παρά την ρηξικέλευθη προσέγγισή τους, οι ενεργειακές κοινότητες βασίζονται ακόμη σε μεγάλο βαθμό στην υποστήριξη θεσμικών παραγόντων (συστημικές τράπεζες, κυβέρνηση). Μπορεί να θεωρηθεί πως στην παρούσα φάση οι ΕΚΟΙΝ στην Ελλάδα ακολουθούν μία ρεφορμιστική κατεύθυνση, δηλαδή δουλεύουν μέσα από το σύστημα.
Κοιτώντας Μπροστά: Μία Πρόταση για την Ανάπτυξη των ΕΚΟΙΝ στην Ελλάδα
Οι ΕΚΟΙΝ στην Ελλάδα διαθέτουν μεγάλες προοπτικές στο να συμβάλλουν στην δημιουργία ενός μετα-αναπτυξιακού κοινωνικού και οικονομικού μοντέλου. Η μεγάλη τους εξάρτηση (ιδιαίτερα των μη-κερδοσκοπικών ΕΚΟΙΝ) όμως σε θεσμική υποστήριξη, τις καθιστά ευάλωτες και αλλοτριώνει την επαναστατική τους δυναμική. Μέσω της δημιουργίας μίας εθνικής ομοσπονδίας ΕΚΟΙΝ, στα πρότυπα του ευρωπαϊκού Rescoop.eu, οι ελληνικές ΕΚΟΙΝ θα μπορούσαν να διαμορφώσουν δίκτυα αλληλο-υποστήριξης με στόχο την απόλυτη αυτάρκεια. Μία τέτοια ομοσπονδία θα μπορούσε να:
- Προωθήσει μία μετα-αναπτυξιακή παιδαγωγική στα μέλη της (ΕΚΟΙΝ) αλλά και στο ευρύτερο κοινό, συνδέοντας τα πιο επίκαιρα επιστημονικά δεδομένα και ακαδημαϊκές μελέτες με μία νέα πολιτική θεώρηση που αποσκοπεί σε διαφορετικά μοντέλα κοινωνικής οργάνωσης (π.χ., Doughnut Economics).
- Διαμεσολαβεί και να διευκολύνει την αλληλο-υποστήριξη των μελών της, καθώς αι η ίδια η ομοσπονδία να υποστηρίζει τα μέλη άμεσα. Μέσω της μεταφοράς -μεταξύ άλλων- οικονομικών πόρων, τεχνογνωσίας, ανθρώπινου δυναμικού, η ομοσπονδία θα διασφαλίσει την λειτουργική βιωσιμότητα των μελών της και θα αναδειχθεί ως σημαντικός ανταγωνιστής στον χώρο της ενέργειας, με δυνατότητα επέκτασης και συνεργειών με άλλους χώρους (π.χ., γεωργία).
- Συνηγορεί σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο για μία φιλική νομοθεσία προς τις ΕΚΟΙΝ, την ενεργειακή δημοκρατία και γενικότερα την κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα.
- Θέσει αυστηρές ρήτρες για το τι συνιστά μία ΕΚΟΙΝ ευρείας βάσης ώστε να καταπολεμηθεί το φαινόμενο των κεκαλυμμένων ΕΚΟΙΝ, από τις ίδιες τις ΕΚΟΙΝ.
- Διασφαλίσει πως η ενεργειακή μετάβαση θα είναι δίκαιη και συμπεριληπτική ενθαρρύνοντας την συμμετοχή ατόμων και ομάδων από κοινωνικά ευάλωτες ομάδες (π.χ., θέτοντας ρήτρες συμμετοχής μελών σε μία ΕΚΟΙΝ ώστε να δικαιούται υποστήριξη από την ομοσπονδία).
WE ARE A MEMBER OF
CONTACT INFORMATION
Head office: 7, Olympionikon Street | Ilioupolis | PC 16342 | Athens | Greece
Branch office: 5, Chatzikosta Street | Ioannina | PC 45444 | Greece
GEMI Registration number: 166251161000