Πρόγραμμα Απόλλων: Σύντομη Ανασκόπηση, Θετικά Στοιχεία και Σημεία Προβληματισμού

Εισαγωγικά:

Με το Ν. 5106/2024 και τις ειδικότερες διατάξεις των άρθρων 103 και επόμενα εισάγεται και θεσμοθετείται στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο το Πρόγραμμα Απόλλων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας το οποίο στοχεύει στη μείωση του ενεργειακού κόστους των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α’ και Β΄ βαθμού, των Τοπικών και Γενικών Οργανισμών Εγγείων Βελτιώσεων, των Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης και Αποχέτευσης, καθώς των ενεργειακά ευάλωτων νοικοκυριών.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον ανωτέρω νόμο, αντικείμενο του Προγράμματος Απόλλων είναι “η κάλυψη του συνόλου ή μέρους των ενεργειακών αναγκών των ως άνω αναφερόμενων ωφελούμενων μέσω της εγκατάστασης σταθμών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας με ή χωρίς σταθμό αποθήκευσης και της εφαρμογής εικονικού ταυτοχρονισμού”.

Με το παρόν, επιχειρείται μία σύντομη παρουσίαση του Προγράμματος καθώς και η συγκριτική αναφορά θετικών χαρακτηριστικών αυτού αλλά και σημείων που εγείρουν προβληματισμούς για την πληρέστερη και καλύτερη ενημέρωση των ωφελούμενων που θα κληθούν να συμμετάσχουν. Επισημαίνεται όμως ότι για την καλύτερη κατανόηση της εφαρμογής του Προγράμματος αναμένεται η σχετική Υπουργική Απόφαση, με την οποία θα καθοριστούν τα βασικά σημεία εφαρμογής των έργων, όπως άλλωστε ορίζεται και στη διάταξη του άρθρου 103 παρ. 10 Ν. 5106/2024.

Το Πρόγραμμα Απόλλων-Σύντομη Περιγραφή:

Ως Φορέας Υλοποίησης του Προγράμματος ορίζεται η Διεύθυνση ΑΠΕ και Εναλλακτικών Καυσίμων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας. 

Ως ωφελούμενοι ορίζονται οι εξής κατηγορίες:

α) οι δικαιούχοι του Κοινωνικού Οικιακού Τιμολογίου Α’ (Κ.Ο.Τ. Α’), 

β) οι Ο.Τ.Α. α’ και β’ βαθμού, καθώς και οι σύνδεσμοι και τα νομικά πρόσωπα αυτών,

γ) οι Τοπικοί και Γενικοί Οργανισμοί Εγγείων Βελτιώσεων, καθώς και οι διάδοχοί τους, και

δ) οι Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης και Αποχέτευσης

Για την υλοποίηση του Προγράμματος έχει επιλεχθεί η χρήση του μοντέλου των Ενεργειακών Κοινοτήτων, και συγκεκριμένα οι Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών, όπως αυτές ορίζονται στο Ν. 4001/2011. Ειδικότερα, για τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα προαπαιτείται η σύσταση μιας Ενεργειακής Κοινότητας Πολιτών σε κάθε Περιφέρεια στην οποία θα συμμετάσχουν ως μέλη οι ωφελούμενοι των κατηγοριών β, γ, και δ που ανήκουν και στην ίδια περιφέρεια. 

Πρωτεύον αντικείμενο δραστηριότητας των Ενεργειακών Κοινοτήτων Πολιτών είναι η ιδιοκατανάλωση ενέργειας από ΑΠΕ, εντούτοις οι κοινότητες δύνανται να ασκούν όλες τις δραστηριότητες που απαριθμούνται στη διάταξη του Άρθρου 47 Ν. 4001/2011. Το βασικό μοντέλο λειτουργίας αυτών των έργων αποτελεί ο εικονικός ενεργειακός ταυτοχρονισμός, ο οποίος ορίζεται ως εξής:

“Είναι η αυτοκατανάλωση με εικονικό ταυτοχρονισμένο συμψηφισμό του άρθρου 2 της παρ. 6α του Ν.3468/2006. Ο συμψηφισμός της παραχθείσας απότον σταθμό́παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με την Απορροφηθείσα ενέργεια στην παροχή κατανάλωσης προς συμψηφισμό του αυτοπαραγωγού, ο οποίος διενεργείται σε χρονικό παράθυρο ίσο με την Περίοδο Εκκαθάρισης Αποκλίσεων (15 λεπτών της ώρας), βάσει των πιστοποιημένων μετρητικών δεδομένων από τους Διαχειριστές, ενώ ο αυτοκαταναλωτής πωλεί την Εγχυθείσα ενέργεια. Οι εγκαταστάσεις κατανάλωσης προς συμψηφισμό είτε βρίσκονται στον ίδιο ή όμορο χώρο με το σταθμό παραγωγής είτε όχι, δεν συνδέονται ηλεκτρικά με την εσωτερική ηλεκτρική εγκατάσταση του σταθμού παραγωγής. Οι σταθμοί παραγωγής μπορούν να εγκαθίστανται σε οποιαδήποτε περιφέρεια της χώρας, ανεξαρτήτως του τόπου στον οποίο βρίσκονται οι εγκαταστάσεις κατανάλωσης προς συμψηφισμό. Σε κάθε περίπτωση, δύναται οι παροχές κατανάλωσης προς συμψηφισμόνα εκπροσωπούνται απόδιαφορετικούς προμηθευτές.”

Σημαντική παράμετρος του Προγράμματος Απόλλων, αποτελεί η πρόβλεψη της ανάθεσης της ευθύνης εγκατάστασης και διαχείρισης των σταθμών ΑΠΕ σε τρίτους και όχι στις ίδιες τις Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών. Έτσι, προς την κατεύθυνση αξιοποίησης όρων σύνδεσης που ήδη έχουν δοθεί και δεσμεύουν – επί πολλά έτη – τον χώρο του ηλεκτρικού δικτύου, τα έργα προς ιδιοκατανάλωση των Ενεργειακών Κοινοτήτων Πολιτών  θα σχεδιαστούν και θα αναπτυχθούν από ιδιώτες που έχουν ήδη στην κατοχή τους όρους σύνδεσης. 

Κάθε Ενεργειακή Κοινότητα, η οποία και θα πρέπει να έχει συσταθεί έως και το τέλος του Αυγούστου 2024, θα πρέπει να συγκεντρώσει και να αποστείλει έως το τέλος του έτους στον Φορέα Υλοποίησης, το σύνολο των ωφελούμενων, το πλήθος των επιλεγμένων προς συμψηφισμό παροχών κατανάλωσης καθώς και τις ετήσιες καταναλώσεις των παροχών για το έτος 2023. Οι παροχές που προστίθενται και αποστέλλονται μετά το τέλος του έτους δεν λαμβάνονται υπόψη, με την επιφύλαξη δοθείσης παράτασης μέσω της Υπουργικής Απόφασης. Έπειτα, θα ακολουθήσει η μελέτη και η διαστασιολόγηση των έργων με αρμοδιότητα του ΔΕΔΔΗΕ. 

Ειδικότερα, για την κατηγορία των ενεργειακά ευάλωτων νοικοκυριών (δικαιούχοι ΚΟΤ Α’), προβλέπεται η δημιουργία μιας Ενεργειακής Κοινότητας Πολιτών πανελλαδικής εμβέλειας, η οποία θα συσταθεί από την ΕΕΤΑΑ ΑΕ, ως μοναδικό μέλος – νομικό πρόσωπο, και η οποία θα εντάξει στα έργα της το σύνολο των δικαιούχων ΚΟΤ Α΄. Τα ωφελούμενα μέλη – ενεργειακά ευάλωτα νοικοκυριά δεν θα αποτελούν και μέλη της εν λόγω κοινότητας.

Αναφορικά με τη διαδικασία υλοποίησης του Προγράμματος Απόλλων, ορίζονται οι ακόλουθες επιμέρους φάσεις, οι οποίες θα πραγματοποιηθούν ανά Ενεργειακή Κοινότητα Πολιτών:

1η Φάση: Σύσταση Ενεργειακής Κοινότητας σε κάθε Περιφέρεια – Αρχική Πρόβλεψη Ολοκλήρωσης έως τέλος Αυγούστου 2024.

2η Φάση: Ενημέρωση τοπικών ωφελούμενων των κατηγοριών β,γ και δ από την Περιφέρεια και πρόσκληση συμμετοχής καθώς και συλλογής των απαιτούμενων στοιχείων κάθε φορέα (παροχές και καταναλώσεις προς συμψηφισμό).

3η Φάση: Βάσει των ανωτέρω, μελέτη και διαστασιολόγηση έργων ανα κοινότητα για την κάλυψη των επιλεγμένων καταναλώσεων.

4η Φάση: Προκήρυξη ανταγωνιστικης διαδικασιας από την ΡΑΑΕΥ, επιλογή έργων για κάθε Ενεργειακή Κοινότητα Πολιτών.

5η Φάση: Σύναψη απαιτούμενων συμβάσεων μεταξύ των κοινοτήτων, των κατόχων των επιλέξιμων έργων, των Προμηθευτών και του Διαχειριστή Α.Π.Ε. και Εγγυήσεων Προέλευσης Α.Ε. (ΔΑΠΕΕΠ Α.Ε.), ή τον Διαχειριστή Ελληνικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας (Δ.Ε.Δ.Δ.Η.Ε.) ως Διαχειριστή Μ.Δ.Ν., καθώς και υλοποίηση των έργων.

6η Φάση: Θέση σταθμών σε λειτουργία και εφαρμογή εικονικού ταυτοχρονισμένου συμψηφισμού για τα μέλη της Ε.Κ.Π. και τους δικαιούχους του Κοινωνικού Οικιακού Τιμολογίου (ΚΟΤ) Α’.

Συνοπτική Συγκριτική Αναφορά Θετικών Στοιχείων και Σημείων Προβληματισμού:

Θετικά Στοιχεία Προγράμματος:

1. Η υλοποίηση των έργων, από την μελέτη – διαστασιολόγηση έως και την διαχείριση αυτών πραγματοποιείται από τρίτους – ιδιώτες και δεν βαρύνει τους ίδιους τους Δήμους. 
2. Το Πρόγραμμα Απόλλων προβλέπει τη σύμπραξη φορέων και θεσμών που βρίσκονται σε σημεία κλειδιά και παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ορθή υλοποίηση έργων.

Σημεία Προβληματισμού του Προγράμματος:

1. Εξαιρετικά προβληματική πρόβλεψη του Πρόγραμμα Απόλλων αποτελεί η διάταξη του άρθρου 103 παρ.  9β σύμφωνα με την οποία “οι ωφελούμενοι που συμμετέχουν στο Πρόγραμμα, επιτρέπεται να εγκαθιστούν σταθμούς ΑΠΕ για την κάλυψη όσων καταναλώσεων τους δεν καλύπτουν από το Πρόγραμμα, αποκλειστικά μέσω αυτοκατανάλωσης ή αυτοκατανάλωσης με εφαρμογή εικονικού ενεργειακού ταυτοχρονισμού συμψηφισμού”. Η συγκεκριμένη διάταξη περιορίζει εξαιρετικά τους Δήμους που θα συμμετάσχουν στο πρόγραμμα, καθώς σε περίπτωση που μελλοντικά επανέλθει το μοντέλο του εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού, οι Δήμοι αυτοί δεν θα μπορέσουν να αναπτύξουν έργα τέτοιου είδους. 
2. Επιπλέον, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 104 παρ. 9γ “οι ωφελούμενοι οι οποίοι κατά την έναρξη ισχύος του παρόντος έχουν λάβει κατ’ ελάχιστο Οριστική Προσφορά Σύνδεσης για την εγκατάσταση σταθμών των άρθρων 14Α και 14Β και την κάλυψη πλήθους καταναλώσεών τους, εφόσον προχωρήσουν στην εγκατάσταση των εν λόγω σταθμών, δύναται να συμμετέχουν στο Πρόγραμμα για την κάλυψη έως ποσοστού τριάντα τοις εκατό (30%) των συνολικών καταναλώσεων των παρόχων που δεν καλύπτονται από τους εν λόγω σταθμούς”. Η ανωτέρω διάταξη εισάγει έναν αδικαιολόγητο περιορισμό στο μέγιστο δυνατό ποσοστό συμμετοχής των Δήμων στα έργα που θα γίνουν μέσω του Προγράμματος Απόλλων, καθώς Δήμοι που έχουν αναπτύξει έργα εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού ισχύος έστω και 5kW μπορούν να συμμετέχουν μόνο έως 30% στο Πρόγραμμα, εν αντιθέσει με Δήμους που δεν έχουν κανένα έργο και οι οποίοι θα μπορούν να καλύψουν έως και το 50% της ενεργειακής τους κατανάλωσης. Ενδεχομένως, η βασική σκέψη εισαγωγής του εν λόγω περιορισμού να ήταν η ανάγκη να δοθεί μία επιπλέον υποστήριξη σε Δήμους που δεν έχουν προχωρήσει σε έργα ιδιοκατανάλωσης, εντούτοις δεν αναιρείται ο παράλληλος τιμωρητικός χαρακτήρας της διάταξης απέναντι σε Δήμους που παρά τα πολλαπλά εμπόδια, κατάφεραν να αναπτύξουν κοινοτικά έργα και να μειώσουν έστω και σε μικρό ποσοστό την ενεργειακή τους κατανάλωση.
3. Το Πρόγραμμα Απόλλων αξιοποιεί το μοντέλο των Ενεργειακών Κοινοτήτων Πολιτών, το οποίο εξ ορισμού στηρίζεται σε εθελοντική και ανοιχτή συμμετοχή και τελεί υπό τον ουσιαστικό έλεγχο των μελών. Το πρωταρχικό λοιπόν χαρακτηριστικό των ενεργειακών κοινοτήτων πολιτών, όπως άλλωστε ορίζει τόσο η εθνική όσο και η ευρωπαϊκή νομοθεσία, είναι η ελεύθερη, ανοιχτή και ισότιμη συμμετοχή των πολιτών τόσο στην κοινότητα όσο στα εργα που αναπτύσσονται από αυτή. Η πρόβλεψη του Προγράμματος για κλειστές ουσιαστικά κοινότητες έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τα ανωτέρω, καθώς οι ενεργειακές κοινότητες ως συνεταιρισμοί διέπονται από τις 7 συνεταιριστικές αρχές, μεταξύ των οποίων είναι και η αρχή περί Εθελοντικής και Ελεύθερης Συμμετοχής.
4. Στην ίδια κατεύθυνση, λόγω του μοντέλου εξωτερικής χρηματοδότησης και εξωτερικής υλοποίησης και διαχείρισης των έργων, το Πρόγραμμα ενέχει τον κίνδυνο της μη διασφάλισης και της συνεταιριστικής αρχής περί Αυτονομίας και Ανεξαρτησίας, αλλά και της αρχής περί Οικονομικής Συμμετοχής των Μελών. Ειδικότερα, σύμφωνα με την περιγραφή του Προγράμματος, οι Δήμοι, αν και μέλη των κοινοτήτων, δεν θα δύνανται να διαχειρίζονται τα έργα που θα υλοποιηθούν από τρίτους ιδιώτες, οι οποίοι θα αποτελούν και κατόχους-ιδιοκτήτες των σταθμών αλλά και διαχειριστές αυτών καθώς και της παραγόμενης ενέργειας, όπως ορίζει και ειδικά η διάταξη του Άρθρου 104 παρ. 10 Ν. 5106/2024. Παράλληλα, καθώς οι Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών, και οι Δήμοι ως μέλη αυτών, δεν θα έχουν ούτε το δικαίωμα ιδιοκτησίας αλλά ούτε το δικαίωμα διαχείρισης των σταθμών, χάνουν απευθείας το χαρακτηριστικό του αυτοπαραγωγού το οποίο αποτελεί και αναπόσπαστο ταυτοτητικό στοιχείο και των κοινοτήτων.
5. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μέσω του προγράμματος αξιοποιείται δεσμευμένος ηλεκτρικός χώρος τρίτων – ιδιωτών, ο οποίος δανείζεται με την οικονομική υποστήριξη του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας προς στους Δήμους. Με άλλα λόγια, αντί της πρόβλεψης και εξασφάλισης ηλεκτρικού χώρου για έργα κοινής ωφέλειας από Οργανισμούς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, το Πρόγραμμα Απόλλων υποκαθιστά ανεπαρκώς το δικαίωμα των Δήμων σε ηλεκτρικό χώρο, μέσω της χρηματοδότησης ήδη αδειοδοτημένων έργων ιδιωτών για τα επόμενα 20 χρόνια, και θεωρώντας εσφαλμένα ότι το δικαίωμά των Δήμων σε ηλεκτρικό χώρο μεταβιβάζεται – και εν τέλει ασκείται – από τρίτους ιδιώτες.
6. Παράλληλα, όπως προβλέπεται και εντός του Ν. 5106/2024, “δύνανται να χορηγείται στους επιλέξιμους σταθμούς επενδυτική ενίσχυση από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Εθνικού Προγράμματος Ανάπτυξης και άλλες πηγές χρηματοδότησης”. Είναι σαφές ότι η διάταξη αναφέρεται στο Ταμείο Ανάκαμψης εντός του οποίου προβλέπεται ειδική χρηματοδοτική υποστήριξη ενεργειακών κοινοτήτων ύψους 100 εκ. ευρώ. Οι ως άνω αναφερόμενοι πόροι θα έπρεπε να διατίθενται απευθείας στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και στα κοινοτικά έργα που αναπτύσσουν εντός των δικών τους ενεργειακών κοινοτητών, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι θα αξιοποιηθούν οι πόροι προς την κάλυψη των ιδιαίτερων αναγκών κάθε Δήμου και κάθε Περιφέρειας.
7. Προβληματισμό ακόμη δημιουργεί και η διάταξη του άρθρου 104 παρ. 8β βάσει της οποίας προβλέπεται ο καθορισμός χρεώσεων στους Δήμους για την ενέργεια που θα συμψηφίζουν.
8. Ανασφάλεια προκύπτει επίσης σχετικά με το κατά πόσο η αρχιτεκτονική του προγράμματος ΑΠΟΛΛΩΝ είναι η καταλληλότερη για την επίτευξη του ελάχιστου δυνατού Σταθμισμένου Κόστους Ηλεκτρικής Ενέργειας (Levelized Cost of Electricity – LCOE). Στο μοντέλο του εικονικού ταυτοχρονισμένου συμψηφισμού η μεγιστοποίηση του ταυτοχρονισμού μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη αύξηση του οικονομικού και περιβαλλοντικού οφέλους και την ταχύτερη απόσβεση του κεφαλαίου της επένδυσης. Παρότι η πρόβλεψη για συστήματα αποθήκευσης (πχ μπαταρίες) βελτιώνει τα επίπεδα ταυτοχρονισμού παράλληλα αυξάνει το κόστος κατασκευής και συντήρησης (CAPEX & OPEX) του συστήματος. Η προσεκτική λοιπόν ανάλυση της καταναλωτικής συμπεριφοράς και ο εν συνεχεία σχεδιασμός ενός συστήματος με πιθανή εγκατάσταση κατάλληλα διαστασιολογημένης μπαταρίας, σε συνδυασμό με έξυπνα συστήματα διαχείρισης της ενέργειας και πρόβλεψη για εκπαίδευση των χρηστών αποτελούν κρίσιμους παράγοντες ώστε να επιτευχθεί το χαμηλότερο δυνατό Σταθμισμένο Κόστος της παραγόμενης ενέργειας. Η διεθνής βιβλιογραφία και η έως τώρα εμπειρία από τοπικές ενεργειακές κοινότητες ευρείας βάσης στην Ελλάδα και την Ευρώπη που δραστηριοποιούνται σε μοντέλα αυτοπαραγωγής και ευέλικτης διαχείρισης ενέργειας, προκρίνει ως βέλτιστη πρακτική το σχεδιασμό, τη διαχείριση και τη διαστασιολόγηση των συστημάτων από τις ίδιες τις κοινότητες, οι οποίες αποτελούνται από χρήστες που καλύπτουν μια ευρεία γκάμα καταναλωτικών προφίλ (πχ οικιακούς, εμπορικούς, βιομηχανικούς, δημοτικούς). Ειδικά λοιπόν στην περίπτωση που μέρος των κεφαλαίων ενδεχομένως να προέρχεται από δημόσιους πόρους, κρίνεται  απαραίτητη η διενέργεια μελέτης κόστους-οφέλους μεταξύ  μιας αρχιτεκτονικής όπως αυτής του Απόλλων και μιας αποκεντρωμένης και πλουραλιστικής αρχιτεκτονικής όπως προκρίνει η βιβλιογραφία και οι εμπειρίες από τοπικές ενεργειακές κοινότητες ευρείας βάσης.

Εν κατακλείδι, όπως προκύπτει και από τα ως άνω αναφερόμενα, ενώ το πρόγραμμα Απόλλων στηρίζεται στο θεσμό των ενεργειακών κοινοτήτων, εντούτοις αδυνατεί να ακολουθήσει τις βασικές αρχές λειτουργίας αυτών. Αναδεικνύεται έτσι, για άλλη μια φορά, η ανάγκη προστασίας του θεσμού, διασφαλίζοντας την τήρηση των βασικών αρχών λειτουργίας αυτού, μεταξύ των οποίων η ανοικτή και εθελοντική συμμετοχή, η ανεξαρτησία και η αυτονομία αλλά και η οικονομική συμμετοχή των μελών. Η προηγούμενη εξάλλου εμπειρία του συνεταιριστικού θεσμού κατά τη δεκαετία του 1980 με τους αγροτικούς συνεταιρισμούς και τη χρήση αυτών ως μέσο άσκησης αγροτικής και κοινωνικής πολιτικής, μας απέδειξε ποιο είναι το αποτέλεσμα μη τήρησης και καταστρατήγησης των συνεταιριστικών αρχών.

***Επισημαίνεται ότι για την καλύτερη κατανόηση της εφαρμογής του Προγράμματος αναμένεται η σχετική Υπουργική Απόφαση, με την οποία θα καθοριστούν τα βασικά σημεία εφαρμογής των έργων, όπως άλλωστε ορίζεται και στη διάταξη του άρθρου 103 παρ. 10 Ν. 5106/2024.